Czy pomyślimy kiedyś, popijając kawę, że nie zawsze był ten napój w Polsce znany? Czy pamiętamy, że niegdyś mierzono czas za pomocą zegarów słonecznych lub piaskowej klepsydry? Rodowód wielu przedmiotów codziennego użytku nie sięga dalej jak w wiek XIX, nie mówiąc już o tych, które są wynalazkami ostatnich kilkudziesięciu lub kilkunastu lat. Zanim epoka atomu przeobrazi nasze życie codzienne, zadajmy sobie pytanie, od kiedy znane były w Polsce…?
1. Kartofle
2. Piwo
3. Kawa
4. Herbata
5. Zegary
6. Grzebienie
7. Wodociągi
8. Indyki
9. Działa
10. Lampa naftowa
Odpowiedzi:
1. Kartofle przybyły do Polski z Niemiec, jak świadczy sama nazwa, używana obok polskich „ziemniaków“. Cenił je już Sobieski i z ogrodów cesarskich w Wiedniu przesłał sadzonki kartofli do Wilanowa. Za Augusta III uprawiano je w ekonomiach królewskich, ale rozpowszechniły się na dobre dopiero w latach głodowych w drugim dziesiątku XIX w.
2. Piwo było z dawien dawna napojem polskim. Legenda mówi, że Piast przygotował cebrzyk piwa na postrzyżyny Ziemowita. Pito piwo przez cały dzień aż do poduszki. Złożony chorobą papież Klemens VIII ze wzruszeniem wspominał piwo z Warki, aż klęczący przy nim kardynałowie dodali do litanii nowe wezwanie: „Santa Piva, ora pro eo.“
3. Kawa, znana od dawna w Arabii i w Turcji, nie znalazła w Polsce łaskawego przyjęcia. Wybrzydzał się pierwszy Andrzej Morsztyn na „napój szkaradny”. Podczas odsieczy wiedeńskiej Polak Kulczycki zabrał w obozie tureckim znaczny zapas kawy i otworzył pierwszą kawiarnię w Wiedniu. Za Sasów kawa rozpowszechniła się i w Polsce. Pod koniec XVIII w. coraz więcej „kafenhauzów” powstawało.
4. Herbata chińska, właściwie „herba the“ — „zioło the“, była pod koniec XVIII stulecia nowością, wprowadzaną w magnackich domach. Ludzie starej daty odnosili się do niej nieufnie. Wybitny przyrodnik tego okresu, Krzysztof Kluk, pisze, że „gdyby Chiny wszystkie swoje trucizny przesłały, nie mogłyby nam tyle zaszkodzić, ile swoją herbatą…”
5. Pierwsze zegary poruszane mechanizmem zjawiły się w Europie z początkiem XIV w. W Polsce od XV stulecia mamy już zegary wieżowe (Gniezno 1414). Na dobre rozpowszechniają się u nas z początkiem XVI w. Zegar ratuszowy krakowski kosztował w 1680 r. 2900 zł (cena ok. 20 wołów). Jezuita Adam Kochański udoskonalił mechanizm zegarka przez zastosowanie tzw. włoska.
6. Zdobione grzebienie rogowe znamy już z wykopalisk IX i X w. Były nieodzownym przedmiotem służącym do toalety dawnych mieszkańców naszych ziem. W Gdańsku wykopano grzebienie składane, tak jak się składa brzytwę. Oprawka i sam grzebień sporządzone są z kilku delikatnych płytek na rogowych nitach. Powierzchnią pokrywa subtelna rzeźba.
7. Wodociągi znane były na Śląsku i w Krakowie od końca XIV w. W XV i XVI w. istniały po licznych miastach i miasteczkach. Wodę z rzeki sprowadzano rurami drewnianymi lub glinianymi do głównego zbiornika na rynku, skąd rurami doprowadzano ją do niektórych warsztatów lub do domów. Krakowskie „rurmusy” zniszczyli w czasie najazdu Szwedzi.
8. Indyki, zwane dawniej kurami indyjskimi, przywieziono po raz pierwszy do Hiszpanii w 1524 r., wkrótce po zdobyciu Meksyku. Rozpowszechnili je w Europie jezuici. Anzelm Gostomski w „Gospodarstwie” (1588) zaleca m.in. „indyjskie kury pod swojskie kokoszy polskie sadzić, a od mokrości z młodu strzec”.
9. Po raz pierwszy huknęły działa saraceńskie przy oblężeniu Sewilli w XIII w. W Polsce już za Kazimierza Wielkiego słychać o działach, ale bardzo rzadko. W XV w. wzmianki o nich są częstsze. Użyto ich w walce z Krzyżakami pod Grunwaldem oraz przy oblężeniu Malborka. Dopiero w XVI w. zaczęli nasi ludwisarze obok dzwonów odlewać działa i moździerze.
10. Wynalazcą lampy naftowej był Ignacy Łukasiewicz, z zawodu aptekarz. Sporządził lampę na kształt oliwnej, posiadającą zbiornik z grubej blachy 1 szkło sporządzone z miki. Z powodu powszechnej obawy przed eksplozją i pożarem nie było rzeczą łatwą namówić większe instytucje do wprowadzenia oświetlenia naftowego. Pierwszy zastosował je szpital powszechny we Lwowie 31 lipca 1853 r.
