Edward Jenner (urodził się 17 maja 1749 roku W Berkeley, Gloucestershire, Anglia – zmarł 26 stycznia 1823 roku w Berkeley), angielski chirurg i odkrywca szczepień na ospę.
Jenner urodził się w czasie, gdy wzorce brytyjskiej praktyki lekarskiej i edukacji ulegały stopniowym zmianom. Powoli podział między lekarzami wyszkolonymi w Oksfordzie – lub Cambridge – a aptekarzami lub chirurgami – którzy byli znacznie mniej wykształceni i którzy zdobywali wiedzę medyczną poprzez praktykę zawodową, a nie pracę akademicką – stawał się coraz mniej ostry, a praca szpitalna stawała się coraz ważniejsza .
Jenner był wiejskim młodzieńcem, synem duchownego. Ponieważ Edward miał tylko pięć lat, gdy zmarł jego ojciec, wychowywał go starszy brat, który również był duchownym. Edward zaraził się miłością do natury, która pozostała mu na całe życie. Uczęszczał do gimnazjum, a w wieku 13 lat został terminatorem u pobliskiego chirurga. W ciągu kolejnych ośmiu lat Jenner zdobył solidną wiedzę na temat praktyki medycznej i chirurgicznej. Po ukończeniu nauki w wieku 21 lat wyjechał do Londynu i został uczniem Johna Huntera, który pracował w St. George’s Hospital i był jednym z najznamienitszych chirurgów w Londynie. George’a i był jednym z najwybitniejszych chirurgów londyńskich. Co ważniejsze, był anatomem, biologiem i eksperymentatorem pierwszej klasy; nie tylko zbierał okazy biologiczne, ale zajmował się także problemami fizjologii i funkcjonowania organizmu.
Mocna przyjaźń, która narastała między nimi, trwała aż do śmierci Huntera w 1793 roku. Od nikogo innego Jenner nie mógł otrzymać bodźców, które tak bardzo potwierdziły jego naturalne skłonności – katolickie zainteresowanie zjawiskami biologicznymi, zdyscyplinowaną zdolność obserwacji, wyostrzenie zdolności krytycznych i poleganie na badaniach eksperymentalnych. Od Huntera Jenner otrzymał charakterystyczną radę: “Po co myśleć [tj. spekulować] – dlaczego nie spróbować eksperymentu?”.
Oprócz wykształcenia i doświadczenia w dziedzinie biologii, Jenner poczynił postępy w chirurgii klinicznej. Po studiach w Londynie w latach 1770-1773, powrócił do praktyki wiejskiej w Berkeley i odniósł znaczący sukces. Był zdolny, zręczny i popularny. Oprócz praktykowania medycyny, dołączył do dwóch grup medycznych w celu promowania wiedzy medycznej i pisał okazjonalne prace medyczne. Grał na skrzypcach w klubie muzycznym, pisał lekkie wiersze i jako przyrodnik poczynił wiele obserwacji, zwłaszcza na temat zwyczajów gniazdowych kukułek i migracji ptaków. Zbierał również okazy dla Huntera; zachowało się wiele listów Huntera do Jennera, ale listy Jennera do Huntera niestety zaginęły. Po jednym rozczarowaniu miłosnym w 1778 roku, Jenner ożenił się w 1788 roku.
Ospa wietrzna była szeroko rozpowszechniona w XVIII wieku, a sporadyczne wybuchy epidemii o szczególnym nasileniu powodowały bardzo wysoką śmiertelność. Choroba ta, będąca wówczas główną przyczyną zgonów, nie respektowała żadnej klasy społecznej, a u pacjentów, którzy wyzdrowieli, nierzadko występowało oszpecenie. Jedynym sposobem walki z ospą była prymitywna forma szczepienia zwana wariolacją – celowe zarażenie zdrowej osoby “substancją” pobraną od pacjenta chorego na łagodny atak choroby. Praktyka ta, wywodząca się z Chin i Indii, opierała się na dwóch różnych koncepcjach: po pierwsze, że jeden atak ospy skutecznie chronił przed każdym następnym, a po drugie, że osoba celowo zarażona łagodnym przypadkiem choroby bezpiecznie nabędzie taką ochronę. Była to, według dzisiejszej terminologii, infekcja “wyborcza” – tzn. podana osobie cieszącej się dobrym zdrowiem. Niestety, nie zawsze przenoszona choroba pozostawała łagodna, czasem dochodziło do zgonu. Co więcej, osoba zaszczepiona mogła rozprzestrzeniać chorobę wśród innych i w ten sposób stanowić ognisko zakażenia.
Jenner był pod wrażeniem faktu, że osoba, która przeszła atak ospy krowiej – stosunkowo niegroźnej choroby, którą można zarazić się od bydła – nie mogła zarazić się ospą, tzn. nie mogła zostać zarażona przez przypadkowe lub celowe narażenie na ospę. Zastanawiając się nad tym zjawiskiem, Jenner doszedł do wniosku, że ospa krowia nie tylko chroni przed ospą, ale może być przenoszona z jednej osoby na drugą jako celowy mechanizm ochronny.
Historia tego wielkiego przełomu jest dobrze znana. W maju 1796 roku Jenner znalazł młodą mleczarkę, Sarę Nelmes, która miała świeże zmiany ospy krowiej na ręce. 14 maja, używając materiału ze zmian chorobowych Sary, zaszczepił ośmioletniego chłopca, Jamesa Phippsa, który nigdy nie chorował na ospę. Phipps zachorował nieznacznie w ciągu następnych 9 dni, ale 10. dnia wyzdrowiał. 1 lipca Jenner zaszczepił chłopca ponownie, tym razem substancją przeciwko ospie. Nie rozwinęła się żadna choroba; ochrona była pełna. W 1798 roku Jenner, po dodaniu kolejnych przypadków, opublikował prywatnie niewielką książkę zatytułowaną An Inquiry into the Causes and Effects of the Variolae Vaccinae.
Reakcja na publikację nie była od razu przychylna. Jenner udał się do Londynu w poszukiwaniu ochotników do szczepień, ale podczas trzymiesięcznego pobytu nie odniósł sukcesu. W Londynie szczepienia spopularyzowały się dzięki działalności innych osób, zwłaszcza chirurga Henry’ego Cline’a, któremu Jenner przekazał część szczepionki, oraz lekarzy George’a Pearsona i Williama Woodville’a. Pojawiły się trudności, niektóre z nich dość nieprzyjemne; Pearson próbował odebrać zasługi Jennerowi, a Woodville, lekarz w szpitalu dla chorych na ospę, zanieczyścił substancję z ospy krowiej wirusem ospy. Szczepionka szybko jednak udowodniła swoją wartość, a Jenner zaczął intensywnie ją propagować. Procedura szybko rozprzestrzeniła się w Ameryce i Europie, a wkrótce została rozpowszechniona na całym świecie.
Powikłań było wiele. Szczepienie wydawało się proste, ale ogromna liczba osób, które je praktykowały, niekoniecznie postępowała zgodnie z procedurą zalecaną przez Jennera, a celowe lub nieświadome innowacje często osłabiały skuteczność. Czysta szczepionka przeciwko ospie krowiej nie zawsze była łatwa do zdobycia, niełatwo było ją też przechowywać i przekazywać. Co więcej, nie znano jeszcze biologicznych czynników wywołujących odporność; trzeba było zebrać wiele informacji i popełnić wiele błędów, zanim udało się opracować w pełni skuteczną procedurę, nawet na podstawie badań empirycznych.
Pomimo błędów i sporadycznych szykan, śmiertelność z powodu ospy prawdziwej spadła. Jenner otrzymał światowe uznanie i wiele zaszczytów, ale nie próbował wzbogacić się na swoim odkryciu i poświęcił sprawie szczepień tak wiele czasu, że jego prywatna praktyka i sprawy osobiste poważnie na tym ucierpiały. Parlament przegłosował dla niego sumę 10 000 funtów w 1802 roku i kolejną sumę 20 000 funtów w 1806 roku. Jenner nie tylko otrzymywał zaszczyty, ale także budził sprzeciw i był obiektem ataków i oszczerstw, mimo to kontynuował swoją działalność na rzecz szczepień. Jego żona, chora na gruźlicę, zmarła w 1815 roku, a Jenner wycofał się z życia publicznego.
