Wiele książek napisano już od czasu, kiedy człowiek nauczył się znakami wyrażać swoje myśli. Wielokilometrowe szosy można by wybudować z tych tomów, które poszły w całkowite zapomnienie. Inne, znacznie mniej liczne, zostawiły trwały ślad w rozwoju naszej kultury. Podajemy tu kilka dzieł, które odegrały historyczną rolę, kształtując poglądy religijne, naukowe, społeczne lub polityczne ludzkości. Trzeba wskazać ich autora.
1. „Koran”
2. „O obrotach sfer niebieskich”
3. „Pochwała głupoty”
4. „O naprawie Rzeczypospolitej”
5. „O duchu praw”
6. „O skutecznym rad sposobie”
7. „Kapitał”
8. „Podróż do Ciemnogrodu”
9. „Utopia”
10. „Listy Anonima”
Odpowiedź:
1. „Koran”, święta księga islamu, zawiera objawienia Mahometa. Została spisana już po śmierci proroka w latach 632—656. Treść obejmuje zasady wiary i moralności, przepisy prawa cywilnego i karnego, higieny i polityki, bez systematycznego uporządkowania, w formie pouczeń, opowiadań, przestróg. Koran był wzorem dla literatury arabskiej.
2. Mikołaj Kopernik na podstawie obserwacji astronomicznych i obliczeń doszedł do wniosku, że wbrew ówczesnym poglądom Ziemia i inne planety obracają się dookoła Słońca. Teorię swoją ogłosił w wiekopomnym dziele „De revolutionibus orbium coelestium” („O obrotach sfer niebieskich”), które wyszło drukiem w Norymberdze w 1543 r., na krótko przed jego śmiercią.
3. Erazm z Rotterdamu, najbardziej wszechstronny i wpływowy humanista XVI stulecia, w .Pochwale głupoty” (1509 r.) występował przeciw nadużyciom w Kościele i przeciw scholastyce. Łączył szeroką wiedzę z ciętym humorem. Odegrał poważną rolę w przygotowaniu reformacji, chociaż później występował przeciw Lutrowi i do końca życia pozostał katolikiem.
4. Andrzej Frycz Modrzewski w dziele „O naprawie Rzeczypospolitej” przeprowadził ostrą krytykę stosunków feudalnych i wziął w obronę chłopa przed rosnącą pańszczyzną i poddaństwem. Program jego był najlepiej przemyślanym programem społecznym w Polsce epoki Odrodzenia.
5. Karol Montesquieu jest autorem dzieła „O duchu praw” („L’esprit des lois“, 1748 r.). Zanalizował w nim ustroje państw europejskich i wskazał ustrój Anglii, jako najlepiej ubezpieczający wolność, w formie monarchii kontrolowanej przez reprezentację narodu. Umotywował też zasadę rozdziału władzy na prawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.
6. Stanisław Konarski ogłosił w latach 1760—1763 wielkie dzieło o reformie politycznej państwa pt. „O skutecznym rad sposobie”. Zwalczał tam osławione twierdzenie, że Polska nierządem stoi, a domagał się zreformowania władz wykonawczych, zniesienia liberum veto i wprowadzenia zasady większości w sejmie.
7. Karol Marks, twórca naukowego socjalizmu, wydał w 1867 r. I tom „Kapitału”. Pracę tę nazywał dziełem swojego życia. „Kapitał” zawiera wykład podstaw ekonomicznych i socjalistycznych poglądów Marksa. Jest krytyką współczesnego mu społeczeństwa i kapitalistycznego sposobu produkcji. Po śmierci Marksa dwa dalsze tomy „Kapitału” przygotował do druku Fryderyk Engels.
8. Stanisław Kostka Potocki, polityk i mówca z okresu Sejmu Czteroletniego, w Królestwie Kongresowym minister wyznań i oświecenia, walczył z ciemnotą i wstecznictwem. W 1820 r. ogłosił „Podróż do Ciemnogrodu”. Jest to fikcyjny opis podróży do krainy, gdzie obrały siedlisko wszystkie zabobony, przesądy i nadużycia. Była to zwłaszcza ostra satyra na Kościół.
9. Tomasz More (Morus) był autorem dzieła „Utopia” (1516 r.). Krytykuje w nim współczesny sobie ustrój społeczno-polityczny i jego podstawę: własność prywatną. Przeciwstawia mu idealny ustrój fantastycznej wyspy Utopii. Morus wywarł ogromny wpływ na rozwój postępowej myśli społecznej. Za sprzeciwianie się reformom religijnym Henryka VIII został skazany na śmierć.
10. W latach 1788—1790 opublikował Hugo Kołłątaj anonimowo serię listów politycznych pt. „Do Stanisława Małachowskiego referendarza w. kor. o przyszłym sejmie Anonima listów kilka”. Doradzał w nich wprowadzenie zmian ustrojowych, zniesienie poddaństwa, utworzenie drugiej izby parlamentarnej złożonej z posłów miejskich.
