Gdybyśmy zapytali polskiego szlachcica z XVI lub XVII w., co to jest laszt, wiedziałby od razu, że to miara zboża, bo na łaszty liczono zboże spławiane do Gdańska. Gdyby pańszczyźnianego chłopa owych czasów zapytać, co to jest hiberna, wiedziałby niezawodnie, gdyż oddawanie hiberny, czyli tzw. Chleba zimowego, na rzecz wojska stanowiło dla jego gospodarki poważny ciężar. Wiele wyrazów używanych niegdyś powszechnie poszło dziś w zapomnienie. Powstało za to wiele innych, niezrozumiamiałych dla ludzi ubiegłych wieków. Cóż to więc było…?
1. Alwar
2. Indygenat
3. Gąsior
4. Artykuły henrycjańskie
5. Jasyr
6. Husaria
7. Prawo składu
8. Banicja
9. Metryka koronna
10. „Nowe Ateny”.
Odpowiedzi:
1. Alwar — tak zwano powszechnie w Polsce gramatykę łacińską napisaną przez uczonego portugalskiego jezuitę, Emanuela Alvareza. Gramatyka ta przyjęła się więc we wszystkich szkołach jezuickich także w Polsce i liczyła wiele wydań. W 1769 r. pojawił się złośliwy wierszyk: „Sama tylko z alwara nabyta łacina nie uczyni dobrego dla ojczyzny syna.“
2. Indygenat — dopuszczenie szlachcica zagranicznego do przywilejów szlachty krajowej. Żaden obcy nie mógł się do szlachectwa wkupić, winien był o to starać się u sejmu. Odpowiednią uchwałę sejmową ogłaszano drukiem. Obdarzony indygenatem przysięgał na wierność Rzeczypospolitej, ale ustawowo dopiero w trzecim pokoleniu potomkowie jego mogli się ubiegać o dygnitarstwa.
3. Gąsior — przyrząd do wymierzania kary, stosowany na wsi feudalnej. Składał się z dwóch słupków i dwóch poprzecznych desek, z otworami na głowę i ręce człowieka. Nazwa pochodziła stąd, że tak umieszczony, wyciągający szyję delikwent przypominał gąsiora. Kara tego rodzaju mogła spowodować śmierć przez uduszenie. Chłopa w gąsiorze przedstawiała znana akwarela Norblina.
4. Artykuły henrycjańskie — dokument przedłożony w 1573 r. do zaprzysiężenia Henrykowi Walezemu przy objęciu tronu polskiego. Zawierał zasadnicze prawa, normujące ustrój Rzeczypospolitej, jak elekcyjność tronu oraz nienakładanie podatków na szlachtę i niepowoływanie pospolitego ruszenia bez zgody sejmu, zwoływanego co 2 lata. Odtąd każdy król polski zaprzysięgał owe artykuły.
5. Jasyr — niewola tatarska albo turecka. Tatarzy napadali często na Ukrainę, Podole i Wołyń, pustosząc wsie, dwory i miasta, uprowadzając w łykach pojmany lud. Więźniów wykupywano z jasyru, bogatszych za pieniądze nadesłane przez rodzinę, uboższych ze składek, ale byli i tacy, co nigdy nie wrócili już w rodzinne strony.
6. Husaria — ciężka jazda narodowego autoramentu, w XVI i XVII w. należała do elity kawalerii europejskiej, w XVIII w. już tylko dawną chwalą była opromieniona. Do najważniejszych zwycięstw odniesionych przez polską husarię należał Kłuszyn i Wiedeń. Zniesiona została dopiero w 1776 r.
7. Prawo składu zmuszało kupców wiozących towar do złożenia go w uprzywilejowanym mieście i wystawienia na sprzedaż miejscowym kupcom. Przy względnym prawie składu towar nie sprzedany w określonym czasie mógł być wieziony dalej, przy składzie bezwzględnym trzeba go było zabrać z powrotem. Bezwzględne prawo składu posiadał Kraków.
8. Banicja — kara wygnania. Banicja z miasta równała się wyświeceniu, to jest wyprowadzeniu złodzieja lub nierządnicy przez pachołków z pochodniami za granice miasta. Wieczna banicja pozbawiała infamisa, tj. człowieka skazanego za wielką zbrodnię na śmierć cywilną, wszelkich praw. Takiego banitę imał i ścinał starosta.
9. Metryka koronna — to urzędowe księgi, w które wpisywano akta wychodzące z kancelarii królewskiej. Zachowały się od 1447 r. Metrykę wywieźli za Jana Kazimierza Szwedzi, ale zwrócili w myśl postanowień pokoju oliwskiego. W 1794 r. archiwum koronne wraz z metryką wywieziono do Rosji, skąd wróciło dopiero po I wojnie światowej.
10. W 1746 r. wyszła drukiem encyklopedia księdza Benedykta Chmielowskiego pt. „Nowe Ateny, albo Akademia wszelkiej scyencyi pełna…” Dzieło to, niedługo ponownie wydane w 4 tomach, zawiera moc chaotycznych wiadomości, hołdując rzeczom cudownym i dziwnym. Stanowi smutny dowód niskiego poziomu kultury szlacheckiej czasów saskich.
