Wezuwiusz, zwany także Górą Wezuwiusza lub włoskim Vesuvio, czynny wulkan, który wznosi się nad Zatoką Neapolitańską na równinie Kampanii w południowych Włoszech. Jego zachodnia podstawa spoczywa niemal nad zatoką. Wysokość stożka w 2013 roku wynosiła 4.203 stóp (1.281 metrów), ale zmienia się znacznie po każdej większej erupcji. Na wysokości około 1.968 stóp (około 600 metrów) rozpoczyna się wysoki, półokrągły grzbiet, zwany Górą Somma, który opasuje stożek od północy i wznosi się na wysokość 3.714 stóp (1.132 metrów). Pomiędzy górą Somma a stożkiem znajduje się Dolina Giganta. Na szczycie stożka znajduje się duży krater o głębokości około 1.000 stóp (około 305 metrów) i szerokości 2.000 stóp (około 610 metrów), który powstał podczas erupcji w 1944 roku. Ponad dwa miliony ludzi mieszka w pobliżu Wezuwiusza i na jego niższych zboczach. Wzdłuż wybrzeża Zatoki Neapolitańskiej znajdują się miasta przemysłowe, a na północnych zboczach małe ośrodki rolnicze.
Wezuwiusz powstał prawdopodobnie nieco mniej niż 200 000 lat temu. Chociaż jest to stosunkowo młody wulkan, Wezuwiusz był uśpiony przez wieki przed wielką erupcją w 79 r. n.e., która pogrzebała miasta Pompeje, Oplontis i Stabiae pod popiołami i lapilli, a miasto Herculaneum pod lawiną błota. Pisarz Pliniusz Młodszy, który przebywał w miejscu położonym na zachód od Neapolu, w dwóch listach do historyka Tacyta doskonale opisał tę katastrofę. Między 79 a 1037 rokiem odnotowano kilka erupcji, w tym te, które miały miejsce w 203, 472, 512, 685, 787, 968, 991, 999 i 1007 roku. Wybuchy w 512 roku były tak silne, że Teodoryk Wielki Got zwolnił ludność mieszkającą na zboczach Wezuwiusza z płacenia podatków.
Po kilku wiekach ciszy, seria trzęsień ziemi, trwająca sześć miesięcy i stopniowo zwiększająca swoją siłę, poprzedziła wielką erupcję, która miała miejsce 16 grudnia 1631 roku. Wiele wiosek na zboczach wulkanu zostało zniszczonych, zginęło około 3000 osób, lawa dotarła do morza, a niebo zaciemniło się na wiele dni. Po 1631 roku nastąpiła zmiana charakteru erupcyjnego wulkanu, aktywność stała się ciągła. Można było zaobserwować dwa stadia: spokojne i erupcyjne. W fazie spoczynku ujście wulkanu było zatkane, natomiast w fazie erupcji było prawie stale otwarte.
W latach 1660-1944 zaobserwowano kilka takich cykli. Silne erupcje napadowe (nagle powracające), kończące fazę erupcyjną, wystąpiły w latach 1660, 1682, 1694, 1698, 1707, 1737, 1760, 1767, 1779, 1794, 1822, 1834, 1839, 1850, 1855, 1861, 1868, 1872, 1906, 1929 i 1944. Etapy erupcyjne miały długość od 6 miesięcy do 30 3/4 lat. Stadia spokojne wahały się od 18 miesięcy do 7 i pół roku.
Naukowe badania wulkanu rozpoczęły się dopiero pod koniec XVIII wieku. Obserwatorium zostało otwarte w 1845 roku na wysokości 1.995 stóp (608 metrów), a w XX wieku na różnych wysokościach ustawiono liczne stacje do pomiarów wulkanologicznych. Zbudowano również duże laboratorium i głęboki tunel do pomiarów sejsmograwimetrycznych.
Zbocza Wezuwiusza pokryte są winnicami i sadami, a uprawiane tam wino znane jest jako Lacrima Christi (łac. “łzy Chrystusa”); w starożytnych Pompejach dzbany z winem były często oznaczane nazwą Vesuvinum. Wyżej, góra pokryta jest zagajnikami dębów i kasztanów, a po stronie północnej, wzdłuż zboczy góry Somma, lasy ciągną się aż do samego szczytu. Po zachodniej stronie gaje kasztanowe ustępują powyżej 2000 stóp falistym płaskowyżom porośniętym żarnowcem, gdzie krater po wielkiej erupcji z 79 r. n.e. został wypełniony. Jeszcze wyżej, na zboczach wielkiego stożka i na wewnętrznym zboczu góry Somma, powierzchnia jest prawie jałowa; w okresach spokoju pokrywają ją kępy roślin łąkowych.
Gleba jest bardzo żyzna, a w długim okresie nieaktywności przed erupcją w 1631 r. w kraterze były lasy i trzy jeziora, z których piły stada pasterskie. W okresach erupcji roślinność na zboczu zamiera z powodu gazów wulkanicznych. Po erupcji w 1906 roku na zboczach zasadzono lasy, aby chronić zamieszkałe miejsca przed strumieniami błota, które zwykle występują po gwałtownych erupcjach, a na żyznej glebie drzewa szybko rosły.
W 73 roku p.n.e. gladiator Spartakus został oblężony przez pretora Gajusza Klaudiusza Glabera na jałowym szczycie góry Somma, która była wtedy szeroką, płaską depresją otoczoną chropowatymi skałami porośniętymi dzikimi pnączami. Uciekł, skręcając liny z gałęzi winorośli i schodząc przez niestrzeżone szczeliny w krawędzi. Niektóre malowidła odkopane w Pompejach i Herkulanum przedstawiają górę tak, jak wyglądała przed erupcją w 79 r. n.e., kiedy miała tylko jeden szczyt.
